Το Στείρι βρίσκεται στο Νομό Βοιωτίας και έχει πραγματικό πληθυσμό 1.010 κατοίκους (2001). Το χωριό είναι χτισμένο σε υψόμετρο 574 μ. αμφιθεατρικά στους πρόποδες του Ελικώνα, του "βουνού των Μουσών" , ενώ έχει θέα προς τον Παρνασσό. Είναι τοπική ενότητα του Καλλικρατικού δήμου Διστόμου-Αράχωβας-Αντίκυρας με δυο οικισμούς , τον οικισμό του Στειρίου και τον οικισμό της μονής του Οσίου Λουκά.
Το Στείρι είναι από τα πιο γνωστά μέρη της εξορυκτικής βιομηχανίας βωξίτη στην Ελλάδα και στην περιφέρειά του βρίσκεται εγκατεστημένο το εργοστασιακό συγκρότημα της εταιρίας Αλουμίνιον της Ελλάδος Β.Ε.Α.Ε.
Ονομασία
Το Στείρι είναι η συνέχεια της Στείριδας , της γνωστής πόλης του Κοινού των Φωκέων, την οποία ίδρυσε στους δυτικούς πρόποδες του Ελικώνα ( Νυσσαίον όρος ) ο Πετεώς, γιoς του Ορνέα και εγγονός του Ερεχθέα όπως λέει η μυθολογία, με τους Αθηναίους κατοίκους από την Στειρία (Στιρία και Στίριδα) Οι Αθηναίοι ξεριζωμένοι κάτοικοι της Στείριδας (η Στείριδα ήταν δήμος της Αττικής και βρισκόταν μεταξύ Βραυρώνας και Πόρτο Ράφτη) που ακολούθησαν τον Πετεώ, όταν εκδιώχθηκε από τον Αιγέα ,πατέρα το Θησέα ,από τον οποίον διεκδίκησε το βασίλειο της Αθήνας, ανέπτυξαν την καινούργια τους πατρίδα σε σημείο τέτοιο, που να μνημονεύεται μεταξύ των 22 πιο γνωστών πόλεων του Κοινού των Φωκέων που συνεδρίαζε στο Φωκικόν, στο στενό του αρχαίου δρόμου Δελφών – Πανοπέα ( Άγιος Βλάσιος).
Ο σημερινός οικισμός
Η μετοικεσία του Στειρίου στην σημερινή του θέση δεν γνωρίζουμε πότε έγινε.Στο χωριό υπάρχουν υπολείμματα αρχαίου πύργου (μεσοτοιχία οικίας Ζαχ. Δαλιάννη και Πλουτ. Σπάρου).Πιθανώς μετά την καταστροφή το 147μ.χ. από τους Ρωμαίους να εγκαταστάθηκαν στην κορυφή του Λόφου στον Οσίου Λουκά ( ο αμυγδαλεώνας της μονής) όπου υπάρχουν απομεινάρια αρχαίου ελληνικού, βυζαντινού και ενετικού κάστρου και επίσης υπολείμματα από δεξαμενές ,υδραγωγεία,τάφους,θεμέλια οικοδομών όπως αναφέρει ο Γεώργιος Π. Κρέμος στα Φωκικά.
Το Στείρι προπολεμικά (1928) είχε 570 κατοίκους. Στην κοινότητα αυτή περιλαμβάνεται και η μονή του Οσίου Λουκά. Παλιότερα η Κοινότητα είχε συνεταιρισμό ακτημόνων, Δημοτικό Σχολείο και ταχυδρομικό γραφείο. Τη δεκαετία του 1970 είχε 4θέσιο Δημοτικό Σχολείο με 130 μαθητές. Σήμερα (2001) ο αριθμός των μαθητών του Δημοτικού Σχολείου είναι 61 (συμφωνά με τα στοιχεία που δίνει η Α'θμια Εκπ/ση), ενώ ο πληθυσμός του χωρίου, μαζί με το μοναστήρι του Οσ. Λουκά, είναι 1.018 άτομα (απογραφή 2001).
Οι κάτοικοι ασχολούνται με αγροτικές εργασίες, υπάρχουν ελάχιστοι κτηνοτρόφοι και αρκετοί βιομηχανικοί εργάτες και οικοδόμοι.
Δημογραφικά στοιχεία
Το παλαιότερο στοιχείο για τον πληθυσμό του Στειρίου προέρχεται από το απογραφικό οθωμανικό κατάστιχο του 1466 MM 66 Başbakanlik Arsivi το οποίο αναφέρει ότι στο Στείρι υπήρχαν 150 σπίτια με ελληνόφωνο πληθυσμό.
| Χρονολογία | Πληθυσμός Στειρίου | Μοναχοί Οσίου Λουκά | Σπίτια |
| 1466 | 150 | ||
| 1506 | 200 | ||
| 1753 | 326 | ||
| 1803 | 305 | 21 | |
| 1835 | 177 | 52 | |
| 1851 | το Στείρι και η μονή του Οσίου Λουκά έχουν 365 κατοίκους | 60 | |
| 1879 | 390 | ||
| 1907 | 495 | ||
| 1914 | 527 | ||
| 1940 | 715 | ||
| 1951 | 799 | 22 | |
| 1961 | 926 | 39 | |
| 1971 | 1057 | 17 | |
| 1981 | 1096 | 7 | |
| 1991 | 1040 | 8 | |
| 2001 | 1010 | 8 | |
| 2011 | 686 | 3 |
Ιστορία
- Μυθολογία
Κατά την παράδοση, οι Στειριείς βρέθηκαν στην αρχαία Φωκίδα ακολουθώντας τον Πετεώ στην εξορία του, τον γιο του Ορνέα ,διωγμένος από τον Αιγέα, πατέρα του Θησέα, από τον οποίον διεκδίκησε την βασιλεία των Αθηνών. Αυτοί που τον ακολούθησαν στην εξορία του ήταν Αθηναίοι κάτοικοι κυρίως του δήμου της Στειρίας και ίδρυσαν τη νέα τους πατρίδα στους πρόποδες του Ελικώνα. Η Στείρις δεν αναφέρεται να πήρε μέρος στην εκστρατεία κατά της Τροίας στην Ιλιάδα του Ομήρου, ενώ ο Μενεσθέας Οἳ δ' ἄρ' Ἀθήνας εἶχον ἐϋκτίμενον πτολίεθρον δῆμον Ἐρεχθῆος μεγαλήτορος, ὅν ποτ' Ἀθήνη θρέψε Διὸς θυγάτηρ, τέκε δὲ ζείδωρος ἄρουρα, κὰδ δ' ἐν Ἀθήνῃς εἷσεν ἑῷ ἐν πίονι νηῷ· ἔνθα δέ μιν ταύροισι καὶ ἀρνειοῖς ἱλάονται κοῦροι Ἀθηναίων περιτελλομένων ἐνιαυτῶν· τῶν αὖθ' ἡγεμόνευ' υἱὸς Πετεῶο Μενεσθεύς.τῷ δ' οὔ πώ τις ὁμοῖος ἐπιχθόνιος γένετ' ἀνὴρκοσμῆσαι ἵππους τε καὶ ἀνέρας ἀσπιδιώτας·Νέστωρ οἶος ἔριζεν· ὃ γὰρ προγενέστερος ἦεν·τῷ δ' ἅμα πεντήκοντα μέλαιναι νῆες ἕποντο., ο γιος του Πετεού, όταν έγινε βασιλιάς της Αθήνας πήρε μέρος ως αρχηγός των Αθηναίων στον Τρωικό πόλεμο με πενήντα καράβια.
- Αρχαία και Ρωμαϊκή ιστορία
Η Στείριδα ήταν μία από τις πόλεις που κατέστρεψε ο Περσικός στρατός του Ξέρξη στο πέρασμά του από την Φωκίδα ο Παυσανίας αναφέρει. δεκάτῳ δὲ ὕστερον ἔτει μετὰ τὴν τοῦ ἱεροῦ κατάληψιν ἐπέθηκεν ὁ Φίλιππος πέρας τῷ πολέμῳ, Φωκικῷ τε καὶ ἱερῷ κληθέντι τῷ αὐτῷ,Θεοφίλου μὲν Ἀθήνῃσιν ἄρχοντος, ὀγδόης δὲ Ὀλυμπιάδος καὶ ἑκατοστῆς ἔτει πρώτῳ, ἣν Πολυκλῆς ἐνίκα στάδιον Κυρηναῖος. καὶ ἐς ἔδαφος ἁλοῦσαι κατεβλήθησαν τῶν Φωκέων αἱ πόλεις: ἀριθμὸς δὲ ἦν αὐτῶν Λίλαια καὶ Ὑάμπολις καὶ Ἀντίκυρα καὶ Παραποτάμιοι καὶ Πανοπεύς τε καὶ Δαυλίς. τούτων μὲν δὴ ὄνομα ἦν ἐκ παλαιοῦ, καὶ οὐχ ἥκιστα ἐπῶν ἕνεκα τῶν Ὁμήρου: [2] τὰς δὲ αὐτῶν ἡ στρατιὰ καταπρήσασα ἡ μετὰ Ξέρξου γνωριμωτέρας οὐχ ἥκιστα ἐπῶν ἕνεκα τῶν Ὁμήρου: τὰς δὲ αὐτῶν ἡ στρατιὰ καταπρήσασα ἡ μετὰ Ξέρξου γνωριμωτέρας ἐς τὸ Ἑλληνικὸν ἐποίησεν, Ἐρωχὸν καὶ Χαράδραν καὶ Ἀμφίκλειαν καὶ Νεῶνας καὶ Τεθρώνιον καὶ Δρυμαίαν. αἱ δὲ ἄλλαι πλήν γε δὴ Ἐλατείας τὰ πρότερα οὐκ ἐπιφανεῖς ἦσαν, Τραχίς τε ἡ Φωκικὴ καὶ Μεδεὼν ὁ Φωκικὸς καὶ Ἐχεδάμεια καὶ Ἄμβροσσος καὶ Λέδων καὶ Φλυγόνιον ἔτι καὶ Στῖρις. τότε δὲ κατεσκάφησάν τε αἱ κατειλεγμέναι καὶ ἐς κώμας πλὴν Ἄβας ᾠκίσθησαν αἱ ἄλλαι: Ἀβαίοις δὲ ἐκτὸς ἀσεβείας ὑπῆρχε καθεστηκέναι, καὶ οὔτε τοῦ ἱεροῦ τῆς καταλήψεως οὔτε τοῦ πολέμου μετεσχήκεσαν. [3] ἀφῃρέθησαν δὲ οἱ Φωκεῖς καὶ μετεῖναί σφισιν ἱεροῦ τοῦ ἐν Δελφοῖς καὶ συνόδου τῆς ἐς τὸ Ἑλληνικόν, καὶ τὰς ψήφους αὐτῶν Μακεδόσιν ἔδοσαν οἱ Ἀμφικτύονες. ἀνὰ χρόνον μέντοι τοῖς Φωκεῦσιν αἱ πόλεις ἀνῳκίσθησαν καὶ ἐς τὰς πατρίδας κατήχθησαν ἐκ τῶν κωμῶν, πλὴν εἰ μὴ ἀνοικισθῆναί τινας ἐκώλυσεν ἀσθένειά τε ἡ ἐξ ἀρχῆς καὶ ἡ τῶν χρημάτων ἐν τῷ τότε ἔνδεια: Ἀθηναῖοι δὲ καὶ Θηβαῖοι σφᾶς ἦσαν οἱ κατάγοντες, πρὶν ἢ τὸ ἐν Χαιρωνείᾳ συμβῆναι πταῖσμα Ἕλλησι. [4] καὶ ἀγῶνος τοῦ ἐν Χαιρωνείᾳ μετέσχον οἱ Φωκεῖς, καὶ ὕστερον περὶ Λάμιαν καὶ ἐν Κραννῶνι ἐναντία Ἀντιπάτρου καὶ Μακεδόνων ἐμαχέσαντο: Γαλάτας δὲ καὶ τὴν Κελτικὴν στρατιὰν προθυμότατα ἠμύνοντο Ἑλλήνων, θεῷ τε τιμωροῦντες τῷ ἐν Δελφοῖς καὶ ἐς ἀπολογίαν ἅμα ἐμοὶ δοκεῖν τῶν ἀρχαίων ἐγκλημάτων. Πήρε μέρος στη μάχη των Πλαταιών κατά των Περσών το 479 π.Χ. Αυτό το μαρτυρεί ο μεγάλος τρίποδας των Δελφών, στον οποίον ήσαν γραμμένες οι 31 πόλεις που πήραν μέρος στην μάχη. Ο τρίποδας αυτός δεν σώζεται ολόκληρος. Ο μισός που έχει ύψος 8μ. βρίσκεται στο μουσείο της Κωνσταντινούπολης και μόνο η βάση του βρίσκεται στο μουσείο των Δελφών.
Η Στείριδα αναπτύχθηκε τόσο ώστε να μνημονεύεται μεταξύ των 22 πιο γνωστών πόλεων του ''Κοινού των Φωκέων'', που συνεδρίαζε στο στενό του αρχαίου δρόμου Πανοπέα - Δελφών και άκμασε για πολλούς αιώνες. Καταστράφηκε το 346 π.Χ.στον τρίτο ιερό πόλεμο από τον Φίλιππο Β΄ τον Μακεδόνα, μαζί με άλλες φωκικές πόλεις, εφαρμόζοντας την ποινή που επέβαλαν οι Αμφικτίονες των Δελφών στους Φωκείς, επειδή καλλιεργούσαν μέρος της κοιλάδας της Άμφισσας που θεωρείτο ότι ανήκε στο ιερό μαντείο, όπως αναφέρει ο αρχαίος περιηγητής Παυσανίας.
Αργότερα οι Στειριείς ξανάκτισαν την πόλη τους και το 338 π.Χ. πήραν μέρος στη μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.) μαζί με τους Θηβαίους και τους Αθηναίους. Ο Παυσανίας τους μνημονεύει να πολεμούν στη Λαμία το 323 π.Χ. εναντίον των Μακεδόνων του Αντιπάτρου καθώς επίσης και στην Κραννώνα , ενώ το 279 π.Χ. αποκρούουν του Γαλάτες και τους Κέλτες που ήθελαν να λεηλατήσουν το ιερό των Δελφών.
Το σημαντικότερο ιστορικό στοιχείο για την αρχαία Στείριδα είναι η επιγραφή που βρήκε ο Γάλλος αρχαιολόγος 'Μπωντουέν, αναφερόμενη στην ένωση της Στείριδας με τον Μεδεώνα και το δημοσίευσε το 1881. Ήταν μια ισότιμη πολιτική και θρησκευτική ένωση που έγινε γύρω στο 200 π.Χ. Το αρχαίο κείμενο: Θεός τύχαν αγαθάν. Στραταγέοντος των Φωκέων Ζευξίου μηνός εβδόμου ομολογία τα πόλει Στειρίων και τα πόλει Μεδεωνίων. Συμπολίτευσαν Στείριοι και Μεδεώνιοι έχοντες ιερά, πόλιν, χώραν, λιμένας, πάντα ελεύθερα επί τοίσδε: είμεν τους Μεδεωνίους πάντας Στειρίους ίσους και ομοίους και συνεκλησιάζειν και συναρχοστατείσθαι μετά τας πόλιος τας Στειρίων και δικάζειν δίκας τας επί πόλιος πάσας τους ενικομένους ταις αλικίαις. Ιστάνθω δε και ιεροταμίαν εκ των Μεδεωνίων ένα,τον θυσέοντα τας θυσίας τας πατρίους Μεδεωνίοις… μη έστω δε επάναγκες λειτουργείν τους Μεδεωνίους εν Στείρι τας αρχάς, όσοι γεγένηνται εν Μεδεώνι άρχοντες, ξενοδίκαι, πρακτήρες, δαμιουργοί, ιερείς,ιεράρχαι και των γυναικών όσαι ιερητεύκατι, ει μη τις εκών υπομένοι. Ιστάνθων δε εκ των αλειτουργήτων των Μεδεωνίων και εκ των Στιρίων, δαμιουργεόντων δε και τα εν Μεδεώνι ιερά, καθώς ο πολιτικός νόμος κελεύει. Και ταν χώραν ταν Μεδεωνίων είμεν πάσαν Στειρίων και ταν Στειρίαν Μεδεωνίαν, κοινάν πάσαν. Κοινωνεόντων δε οι Μεδεώνιοι ταν θυσίαν ταν εν Στείρι πάσαν και τοι Στείριοι των εν Μεδεώνι πασάν μη εξέστω δε αποπολιτεύσασται τους Μεδεωνίους από των ΣτΕιρίων μηδέ τους Στειρίους από των Μεδεωνίων, οπότεροι δε καμή εμμείνωντι εν γεγραμμένοις, αποτεισάντων τοις εμμεινάντοις αργυρίου τάλαντα δέκα…Γραψάντων Δε ταν ομολογίαν εν στάλαν και αναθέντων εν το ιερόν τας Αθάνας. Θέστων δε ταν ομολογίαν και παρά ιδιώταν εσφραγισμέναν΄ ομολογία παρά Θράσωνα Λιλέα, μάρτυρες…
Σε μετάφραση λέει τα εξής: Ο θεός δίνει καλή τύχη. Όταν ήταν στρατηγός των Φωκέων ο Ζεύξιος τον έβδομο μήνα, έγινε συμφωνία ανάμεσα στην πόλη των Στειρίων και την πόλη των Μεδεωνίων. Οι Στείριοι και οι Μεδεώνιοι είχαν τα ίδια πολιτικά δικαιώματα έχοντες τα ιερά, την εξοχή, τα λιμάνια, όλα ελεύθερα γι΄αυτούς. Ας είμαστε όλοι εμείς δηλ. οι Μεδεώνιοι ίσοι και όμοιοι με όλους τους Στειρίους και να συμμετέχουμε στην εκκλησία του δήμου και να εξουσιάζουμε μαζί με τους Στειρίους και να δικάζουμε στις δίκες που γίνονται σε όλες τις πόλεις τους ενήλικες. Ας προΐσταται κι ένας ιεροταμίας από τους Μεδεωνίους, αυτός που θυσιάζει στους πατροπαράδοτους θεούς των Μεδεωνίων. Ας μην είναι αναγκαίο να συμμετέχουν στις δημόσιες λειτουργίες στο Στείρι όσοι Μεδεώνιοι έχουν γίνει άρχοντες στην πόλη τους, ξενοδίκες, πρακτήρες, τεχνίτες, ιερείς, ιεράρχες και από τις γυναίκες όσες ήσαν ιέρειες, εάν τυχόν δεν το επιθυμούν με τη θέλησή τους. Ας προΐστανται από τους Μεδεωνίους και τους Στειρίους όσοι δεν έχουν αξιώματα και να χρησιμοποιούν(λειτουργούν)τα ιερά όπως ορίζει ο νόμος. Και η χώρα τόσο των Μεδεωνίων όσο και Στειρίων να είναι κοινή σε όλους. Να συμμετέχουν από κοινού σε όλες τις θυσίες, να μην είναι δυνατόν να αποσχιστούν από την συμμαχία, ούτε ο ένας ούτε ο άλλος. Στην περίπτωση δε που κάποιος από τους δύο δεν μείνει πιστός στους όρους της συνθήκης, να πληρώσει δέκα τάλαντα πρόστιμο. Να γραφτεί η συμφωνία σε στήλη και να αφιερωθεί στο Ιερό της Αθηνάς. Να δοθεί η συμφωνία σφραγισμένη και σε ιδιώτες, μάλιστα στον Θράσωνα τον Λιλέα, μάρτυρες…(ακολουθούν τα ονόματα ενός Ελατέα, ενός Λιλέα, γιού του Θράσωνα που θα φύλαγε την ομολογία σφραγισμένη και ενός από την Τιθορέα)
Ο Μεδεώνας ήταν παραθαλάσσια πόλη στο σημείο που εκβάλει ο χείμαρρος της Κλεισούρας επικοινωνώντας με τη Στείριδα με στενό δρομάκι που περνούσε μέσα από το φαράγγι της Κλεισούρας. Στη συμφωνία τους οι δύο πόλεις ορίζουν να αναγνωριστεί η Στείριδα έδρα των αρχών και ο Μεδεώνας να είναι το επίνειο και ο φύλακας του δρόμου της Κλεισούρας (λόγω της θέσεώς του έβλεπε όλο τον κόλπο της Αντίκυρας).
Νότια του όρους Σκάρτζη (Σκαριτσά) στο ύψος του Αγίου Σπυρίδωνα (μετόχι του Οσίου Λουκά) υπάρχει πύργος πάνω σε χαμηλό βράχο με περιορισμένη οπτική γωνία, βλέπει μόνο προς την ακρόπολη του Μεδεώνα και την ανατολική πλευρά της Αντίκυρας. Πράγμα που δηλώνει ότι πιθανώς να υπήρχε οπτική επικοινωνία από την πλευρά της Στείριδας με τον Μεδεώνα, εξουδετερώνοντας την πιθανότητα αιφνίδιας θαλάσσιας εχθρικής επίθεσης. Οικιστικά κατάλοιπα της πόλης του Μεδεώνα υπάρχουν στην ίδια πλαγιά με τον πύργο που αναφέραμε, στη θέση Κονάκια Παλιομελισσιού. Οι οικίες αυτές, ορθογώνιες και μακρόστενες, έχουν μία πόρτα στη μία πλευρά τους,ορισμένες διατηρούν τοίχους σε αρκετό ύψος. Οι δύο πόλεις επικοινωνούσαν μεταξύ τους με πύργους-παρατηρητήρια, υπολείμματα των οποίων υπάρχουν έως σήμερα. Στην έξοδο του φαραγγιού της Κλεισούρας στην νοτιοανατολική πλευρά της Σκαριτσάς, στη θέση Στράκι σώζεται πόρτα πύργου ύψους 2,15, ορθογωνίου κτίσματος μήκους 8,10, πλάτους 4,50 και πάχους 0,70.
Ο οδικός άξονας της Κλεισούρας συνεχιζόταν προς τα βόρεια με τον δρόμο που αναφέρει ο Παυσανίας ως "τραχεία οδό και ορεινή πλείονα". Ο δρόμος αυτός που σήμερα είναι μονοπάτι, ξεκινά από το Παλιοχώρι του Στειρίου, παίρνει ανοδική πορεία προς το Λιόρεμα έως το Καρθαλί, κατηφορίζει για να καταλήξει στον Καρακόλιθο. Άλλος ένας δρόμος πήγαινε ανατολικά προς τον Όραχο και μέσα από το βουνό των Μουσών κατέληγε στην Λιβαδειά.
Η Στείριδα καταστράφηκε για δεύτερη φορά το 147 π.Χ. από τους Ρωμαίους αλλά ξανακτίστηκε και συνέχισε την ζωή της.Ερείπια της ρωμαικής εποχής υπάρχουν 1,5 χιλιόμετρο βορειότερα της ακρόπολης, στη θέση Παλιοχώρι με την μορφή ναών χριστιανικών και παλαιοχριστιανικών,καθώς επίσης πολλά ρωμαϊκά και με εφυάλωση όστρακα.. Πότε εγκαταλείφθηκε οριστικά η περιοχή της αρχαίας Στείριδας δεν είναι γνωστό γιατί δεν έχουν γίνει συστηματικές ανασκαφές.
H πόλη της Αρχαίας Στείριδας βρίσκεται στην θέση Παλιοχώρι, ενώ η ακρόπολή της στη θέση Μπούλιο, λόφο απέναντι από τον Όσιο Λουκά. Διασώζονται αρκετά τμήματα από το αρχαίο τείχος, δύο στέρνες, λίθινες γούρνες, ίχνη από οικοδομήματα, αρκοσόλια και τάφοι.Εντύπωση προκαλεί ο βασιλικός τάφος, που είναι λαξευμένος στο βράχο, με ορθογώνιο άνοιγμα ως είσοδο. Εκεί ασκήτεψε ο Όσιος Λουκάς, γι αυτό και η περιοχή ονομάζεται Ασκηταριό. Στα ερείπια της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου βρέθηκαν επιγραφές που δηλώνουν ότι υπήρχε εκεί ιερό του Ασκληπιού.Μία από τις επιγραφές μαρτυρεί ότι στον Ασκληπιό αφιερώνοταν απελευθερωμένοι δούλοι.** άρχοντες εν Στείρει Φίλωνος του Φιλοκράτους…Σωτηρίδας Ξένωνος, δελφός ,αφίητι ελευθέρους Ξένωνα και Παράμονον τους ιδίους θρεπτούς, παραμείναντες Σωτηρίδα πάντα τον τας ζωάς χρόνον, και ανατίθητι αυτούς τω θεώ τω Ασκλαπιώ τω εν Στείρει.**
- Βυζαντινή ιστορία
Επί Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, στη θέση που υπήρχε ο αρχαίος ναός της Στειρίτιδας θεάς Δήμητρας, κτίστηκε ο ναός του Οσίου Λουκά, επειδή κατά την παραμονή του Οσίου στη νήσο Άμπελο, προφήτευσε την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Άραβες. Η περιοχή δέχτηκε επιδρομές από Γότθους, Ούννους και Σλάβους. Μετά την πρώτη άλωση της Βασιλεύουσας το 1204, κυριάρχησαν στην περιοχή οι Φράγκοι, οι Ενετοί, οι Καταλανοί και τέλος οι Τούρκοι.
- Νεότερη και πρόσφατη ιστορία
Η κήρυξη της Επανάστασης στη Ρούμελη έγινε στις 26 Μαρτίου του 1821 στην Μονή Οσίου Λουκά, από τον Επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα . Στον Αγώνα του 1821 οι Στειριώτες πολέμησαν στο πλευρό των οπλαρχηγών της Ρούμελης, Διάκου, Μπούσγου, Οδυσσέα Ανδρούτσου και Γεωργίου Καραΐσκάκη. Οι Στειριώτες αγωνιστές του ΄21 ήταν ο Ανθυπολοχαγός Σπάρος Δημήτριος και οι στρατιώτες Ανέστης Λιάκος, Γεωργίου Θανάσης, Γεωργίου Λιάκος, Δαλιάννης Λουκάς, Λαγός ή Χαραλάμπης Κώστας, Μήλιος ή Δημητρίου Λεονάρδος, Ξυνός ή Στειριανός Παναγιώτης και Ρόδης ή Γεωργίου Λιάκος.
Οι Στειριώτες συμμετείχαν στους Βαλκανικό πόλεμο (1912-1913), στη Μικρασιατική εκστρατεία (1921-1922) και έπεσαν στα πεδία των μαχών οι εξής: Αθάνασιος Ε. Βλάχος, Λουκάς Γ. Γεωργίου, Δήμος Γ.Κατσούλης, Δημήτριος Γεωρ. Κουσκούκης, Λ. Γ. Κουσκούκης, Λουκάς Ανδρέα Λύκαρης, Παναγιώτης Βασιλείου Λύκαρης, Νικόλαος Ι. Ματθαίου, Κ. Λ. Μέλιος , Α. Δ. Μπέλλος, Λουκάς Κων. Πρεπούσης , Θ. Α. Τράκης, Δ. Π. Τράκης, Αθανάσιος Δημοσθένη Τσιμίκος, και Νικόλαος Ι. Τσιμίκος,
Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Στειριώτες που έδωσαν την ζωή τους στο έπος του 1940, στα βουνά της Πίνδου, στο Γράμμο, στο Βίτσι και την Αλβανία είναι οι εξής : Ευθύμιος Λ. Παπαιωάννου, Παναγιώτης Ι. Αργυρίου, Δημήτριος Αγ. Τσεκούρας, Συμεών Γ. Μάρκου, Δήμος Γ. Κατσούλης, Λουκάς Δ. Ματθαίου,στην Εθνική Αντίσταση του (1940 -1944 ) οι: Κωνσταντίνος Ι. Μάρκου, Δημήτριος Π. Σάκκος, Λεωνίδας Σωτ. Σωτηρίου, Γεώργιος Κ. Λαγός, Χρήστος Γ. Κατσούλης, Ασήμω Σ. Σωτηρίου,Λουκάς Κ. Τσεκούρας ενώ στο Εμφύλιο πόλεμο(1944-1949) οι: Λουκάς Ο. Παπαδήμος, Ιωάννης Λ. Τσεκούρας, Χρήστος Κ. Μάρκος, Γεώργιος Λ. Μπελίτσας, Λουκάς Δήμου Ζάκκας .
Στην Κατοχή, πολλοί Στειριώτες οργανώθηκαν στην Εθνική Αντίσταση. Στις 9 και 10 Σεπτεμβρίου 1943 η ομάδα του ΕΛΑΣ Στειρίου πήρε μέρος στη μάχη της Αράχωβας (1943), ενώ στις 10 Ιουνίου του 1944 στην θέση Λιθαράκι, περιοχή του Στειρίου, διεξήχθη η μάχη του Στειρίου μεταξύ του 11ου Λόχου του ΙΙΙ/34 τάγματος Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού και Γερμανών SS οι οποίοι κατευθυνόντουσαν προς το χωριό με σκοπό να κάνουν τα ίδια όπως και στο Δίστομο (βιαιοπραγίες, αρπαγές, συλλήψεις και δολοφονίες αμάχων για την τρομοκράτηση του πληθυσμού). Στις 24 Ιουνίου 1944 οι Γερμανοί επανήλθαν και στις 25 Ιουνίου 1944 έκαψαν το Στείρι και την Ιερά Μονή Οσίου Λουκά.
Κατά τον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο (1946 - 1949) η περιοχή ήταν θέατρο πολλών συγκρούσεων με μεγάλες καταστροφές.
Προσωπικότητες
Μυθικά και ιστορικά πρόσωπα
- Πετεώς
- Μενεσθέας
Προσωπικότητες που γεννήθηκαν στο Στείρι
- Γεώργιος Π. Κρέμος (1839-1926). Συγγραφέας - Ιστορικός - Υφηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών
- Ησαΐας (Γεώργιος) Δαλιάννης (1796-1875). Ηγούμενος της μονής Οσίου Λουκά - Αγωνιστής του 1821
- Χρήστος Νάτσιος ή Νταβέλης (1832 - 1856) Ληστής
- Γεώργιος Δημ. Κουσκούκης (1908-) Ευεργέτης - Δωρητής Δημοτικού σχολείου
- Λάκης ( Ηρακλής) Μπέλλος (1954-) Θεατρικός Συγγραφέας - Δημοσιογράφος
Προσωπικότητες που κατάγονται από το Στείρι
- Λουκάς Χαρ. Μαργαρίτης (1943-) . Καθηγητής Κυτταρικής Βιολογίας,Ηλεκτρονικής Μικροσκοπίας και Ραδιοβιολογίας Παν/μίου Αθηνών.
- Λουκάς Δημ. Σπάρος (1934-). Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Παν/μίου Αθηνών.
Άγιοι που γεννήθηκαν στο Στείρι
- Ο Άγιος Νικόλαος ο Προσκυνητής, ο Στειριώτης (1075-1099)
Άγιοι που έζησαν στην περιοχή Στειρίου
- Ο Όσιος Λουκάς ο Στειριώτης (896 - 953)
Αρβανίτικη γλώσσα
Στο Στείρι είναι γεωγραφικά το πρώτο αρβανιτοχώρι στη δυτική πλευρά του Ελικώνα στο οποίο οι κάτοικοί του μιλούν τα Αρβανίτικα, παράλληλα με την ελληνική γλώσσα. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1950 τα αρβανίτικα ήταν η κύρια γλώσσα των Στειριωτών. Σήμερα η γλώσσα μιλιέται μόνο από τους μεγαλύτερους σε ηλικία κατοίκους. Οι γεννηθέντες στις δεκαετίες του 1950, του 1960 και του 1970 την καταλαβαίνουν όταν την ομιλούν οι μεγαλύτεροι, αλλά δεν έχουν καλή ευχέρεια λόγου όταν την ομιλούν οι ίδιοι, ενώ οι νεότεροι δεν την ομιλούν και την καταλαβαίνουν ελάχιστοι. Η αρβανίτικη γλώσσα σήμερα συγκαταλέγεται στις απειλούμενες προς εξαφάνιση γλώσσες της Ευρώπης.
Πηγές
Βιβλιογραφία
- Μαρίας Π. Αργυρίου - Λουκάς Α. Κουσκούκης «Στείρι(Ιστορικά-Λαογραφικά στοιχεία)» ISBN:978-618-5423-032,
- Παυσανία,« Φωκικά »35,8.
- Γεωργίου Π. Κρέμου, « Φωκικά »
- Φώτης Ντάσιος « Περί της Βοιωτικοφωκικής μεθορίου » Πρακτικά Β΄Διεθνούς Συνεδρίου Βοιωτικών Σπουδών 1992
- Φώτης Ντάσιος « Έρευνες στη νοτιοανατολική Φωκίδα » Φωκικά Χρονικά Τόμος Ε΄ 1994
- Φώτης Ντάσιος « Συμβολή στην τυπογραφία της Αρχαίας Φωκίδας» Φωκικά Χρονικά 4, 1992
- Εύη Τσώτα « Αρχαία Στείριδα. Μία αρχαία Φωκική πόλη μέσα στο χρόνο.»
- Εμμανουήλ Μορφιαδάκη « Λαογραφία Στειρίου ». 1969
- Ανδρέας Σ. Τσούρας « Συμβολή του ιστορικού Γ.Π.Κρέμου στη μελέτη της μονής του Οσίου Λουκά » 1996
- Θύμιου Δ. Δάλκα, Λειβαδιά Β, « Ιστορικοί περίπατοι στα Δυτικά της » » - [[1983]], σελ.93 έως και 105, 116,117
- Θεοφάνη Εμμ. Καλαϊτζάκη « Η ανατολική Στερεά Ελλάδα και η Βοιωτία στον ύστερο μεσαίωνα » ISBN 960-7290-81-X σελ.88,93,106,107,108,109,118,119,122,123,124,133,135,141,153,155,162,180,201,261,272.
- Ν. Παπαχατζής « Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις »
- Τάκης Λάππας « Λειβαδιά και Λειβαδίτες στο Εικοσιένα" 1971 σελ. 199 1971 σελ. 199
- Η ιστοσελίδα της Μονής
- Δικτυακός κόμβος "ΟΔΥΣΣΕΑΣ" του ΥΠΠΟ
- Τα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ